Grammatiske kommentarar er i kursiv
og gjeld korleis ordet blir bruka på norsk.
[skarpe klammer eller hakeparentes] blir bruka
a) ved ikkje-standard former
(dialekt, ord frå engelsk
eller andre språk som ikkje passar i norsk,
avvikande skrivemåte):
[køyen m], [passover], [parsja]
b) ved ord som normalt ikkje hører heime
i ein jødisk samanheng: [kyrkje]
habdaláהַבְדָּלָהhebr.
rituale etter utgangen av sjabbát
og moŋéd (heilagdag)
som markerer skiljet mellom det heilage og det profane —
inkluderer å velsigne vin,
lukte på besamím og
å tenne lys og sløkkje det att i vinen.
[Andre skrivemåtar: havdalá, havdóle]
haftará
(plhaftarót)
הַפְטָרָהhebr.
profet-avsnitt som hører til eit bestemt vekeavsnitt
av Toráen —
h. blir lese rett etter torálesinga i synagogen
Haggadá (sjel pèsaḥ)
הַגָּדָה שֶׁל פֶּֽסַחhebr.1)
bok som inneheld den jødiske påskeforteljinga
2)
(delv. sefardisk:) séder, påskemåltid
Etymologi: Haggadá (hebraisk) er i slekt med ordet
Aggadá (araméisk),
og begge tyder i utgangspunktet forteljing eller sagn.
Men dei har festa seg til kvar si spesialtyding
i jødisk språkbruk, slik at ein alltid brukar
Haggadá som namn på påskeforteljinga
og oftast Aggadá for dei sagnprega eller forteljarprega
avsnitta av Talmúd.
Les meir...
hammoṣíהַמּוֹצִיאhebr.
berakhá (velsigning) over brød
Hammoṣí
Føre ein seier hammoṣí skal ein vaske hendene
(netilàt jadàjim).
På kvardagar seier ein hammoṣí
over éit brød,
på sjabbát seier ein hammoṣí
over to brød.
Brødet eller brøda skal helst vera heile —
særleg på sjabbát,
men òg på kvardagar.
Om ein bit av brødet er broten av,
seier rav Ḥisdá
at ein kan bruke ein tannpirkar
til å setje saman brødet så det ser heilt ut —
for det viktigaste er ikkje at brødet ikkje er brote,
men at ein ser at heile brødet er der.
[Kjelde:
Eiruvin 77-83 Issue #232
ved Rabbi Mendel Weinbach]
Den som leier seremonien held brødet/brøda i høgre hand og resiterer:
Barúkh attá Adonáj, Velsigna er Du, Evige
Elohénu mèlekh háŋolám, vår Gud, konge over Verda,
hammoṣí lèḥem min ha’áreṣ. som gjev ut brød frå jorda.
Alle andre som er til stades svarar:
Amén!
Leiaren skjer skiver av brødet (på sjabbát: bryt bitar av brødet)
og gjev ei skive (ein bit) til kvar. Ein har litt salt på brødet og et det.
HaSjémה’, הַשֵּׁםhebr.
«Namnet»
// Eufemisme for Gudsnamnet,
som ikkje skal uttalast etter jødisk religion
[jfr. Adonáj]
haskaláהַשְׂכָּלָהhebr.
jødisk opplysingsrørsle på 1700- og 1800-talet
hékhálהֵיכָל, הֵכָלhebr.
(sefardisk:) ark, toráskåp
(skåp ved austveggen av synagogen der torárullane blir oppbevarte)
[Synonym: arón hakkódesj]
ḥaláb Jisraélחָלָב יִשְׂרָאֵלhebr.
meierivarer som har blitt framstilt
under jødisk overoppsyn
ḥalabíחֲלָבִיhebr.adj
som inneheld mjølk eller andre meieriprodukt
ḥallá
(plḥallót)
חַלָּהhebr.1)å ta ḥ. —
å ta av ein bit av deigen og legge han i omnen
mens ein seier ei velsigning;
2) sabbatsbrød —
i asjkenazisk tradisjon
er desse ofte søte eggebrød
som kan innehalde rosiner o.a.;
i sefardisk tradisjon
er det vanlegare å bruke vanleg fint brød
ḥaméṣחָמֵץhebr.
mat som er gjæra eller kan komma til å gjære,
og som ein derfor ikkje skal ha i hus under pèsaḥ —
dette gjeld primært kornslaga
kveite (SE: vete, DK: hvede),
bygg,
toradsbygg,
spelt (dinkelkorn)
og einkorn.
Desse produkta er berre kasjér for pèsaḥ om dei er
steikte utan noka form for hevemiddel og mindre enn 18 minutt
etter at mjølet kom i kontakt med væske
for første gong.
I alle andre fall er dei rekna som ḥaméṣ.
Ḥaméṣ er altså mjøl (DK: mel] og all mat
som inneheld mjøl i store eller små mengder og
som ikkje er produsert spesifikt for pèsaḥ.
I tillegg kjem at ein i praksis reknar gjær
[SE: jäst] som ḥaméṣ.
Bakepulver er omdiskutert,
men vil normalt ikkje bli bruka under pèsaḥ.
[Andre skrivemåtar:
chametz, chometz (asjk.), hamets, hhamets]
ḥammínחַמִּיןhebr.
(sefardisk:) seinkoka gryte for sjabbátmiddagen
på laurdag ettermiddag
[Synonym: dafina, sjálet, tsjólent.]
Les meir...
ḥanukkáחֲנוּכָּה, חֲנֻכָּהhebr.1) lysfest
i åtte døgn kring nymåne i desember
(jødisk dato: frå
25. kislév —
blir feira til minne om makkabéar-opprøret
for 2150 år sidan,
da templet vart frigjort frå grekarane
2) Lysestake med 8+1 lys
som blir bruka under ḥanukká (1).
[Andre skrivemåtar:
chanukka, hanukka, chanikke (jid.), chanike (jid.)]
Les meir...
ḥanukkijjáחֲנוּכִּיָּיה, חֲנֻכִּיָּהhebr.ḥanukka-lysestake —
lysestake med 8+1 lys som blir bruka under ḥanukká.
[Synonym: ḥanukká (2), menorá]
ḥarósetחֲרֽוֹסֶתhebr.
finhakka frukt, krydder og evt. nøtter blanda med vin
// Ḥaróset blir bruka under
séderen (påskemåltidet)
for å symbolisere
mørtelen som israelittane murte med som slavar i Egypt
>> Les meir
ḥaṣót hajjómחֲצוֹת הַיּוֹםhebr.
midt på dagen etter halakhá
// Definisjon:
a) Magén Abrahám:
midt mellom
ŋalót hasjaḥar og
ṣét hakkokhabím;
b) GR"A: midt mellom soloppgang og solnedgang
ḥaṣót hallàilaחֲצוֹת הַלַּֽיְלָהhebr.
midnatt etter halakhá
// Definisjon:
a) Magén Abrahám:
midt mellom
ṣét hakokhabím og
ŋalót hasjaḥar;
b) GR"A: midt mellom solnedgang og soloppgang
ḥazzánחַזָּןhebr.m
kantor i synagoge
[Andre skrivemåtar:
chazan, chazzan, hazan]
ḥéderחֵֽדֶרhebr.m
jødisk religionsskule for born
// å gå i ḥeder [Andre skrivemåtar:
cheder, cheider, heder]
ḥesjvánחֶשְׁוָןhebr.
2. månaden i det jødiske året
Ḥisdá haKohén, Rabרָב חִסְדָּא הַכֹּהֵןhebr.
Rab Ḥisdá haKohén (3978-4070 / 218-310)
høyrde til den andre generasjonen av babylonske amoraim.
Han studerte ved Sura-akademiet i Babylon
og vart seinare lærar der.
Rav Ḥisdá, som vart heile 92 år gammal,
var samtidig med bl.a. Rav Huna.
[Kjelde:
Rav Chisda frå
Chavruta! Una Yeshiva On-Line per Italiani
ved
Rav Mordechai Goldstein.]
ḥol hammoŋédחוֹל הַמּוֹעֵדhebr.
halvheilagdagar mellom dei første og dei siste dagane
av pèsaḥ og
sukkót.
Ḥummásj
(plḥummasjím)
חֻמָּשׁ, חוּמָּשׁhebr.
Dei fem Mosebøkene
ḥuppáחוּפָּה, חֻפָּהhebr.1) bryllupsbaldakin;
2) den delen av bryllupsseremonien
som inkluderer bruk av ḥuppá (1)
[Andre skrivemåtar:
chuppa, chuppe, hhuppa, hruppa, hruppah, huppah, huppeh, khupa, khupe]
הוֹשַֽׁעֲנָה רַבָּהhebr.hosjaŋná rabbá
7. dag av sukkót
hóṣa’àt hattoráהֽוֹצָאַת הַתּוֹרָהhebr.
uttakinga av toráen av
hékhál
(toráskåpet)
hovud (SE: huvud; DK: hoved)
I dei fleste jødiske gruppene er det skikk
at menn dekkjer hovudet (f.eks. med ein kippa)
før dei går inn i synagogerommet
og føre dei seier ein berakhá (ei velsigning).
ijjárאִיָּר, אִיָּירhebr.
8. månaden i det jødiske året
inkvisisjonen
kjettardomstolen i den romersk-katolske kyrkja
// Pave Gregor IX knytte i 1232 inkvisisjonen til seg som sjølvstendig institusjon
og utnemnte dominikanarane til faste inkvisatorar.
Inkvisisjonen hadde som mål å fjerne
alle avvik frå den offisielle katolske religionen,
og inkvisisjonen i Spania og Portugal la gjerne hovudvekta på
å utrydje jødedom og jødiske skikkar.
Inkvisisjonen var sjølv påtalemyndigheit,
etterforskingsorgan, domsavseiar og domsutøvar.
Forbrytelsen var «kjetteri», og bevisa kunne,
forutan tilståing under tortur,
for eksempel vera at den tiltalte
a) tenner to lys på fredagskvelden
b) ikkje et svinekjøtt
c) sopar golvet inn mot midten av rommet i staden for ut av døropninga
(av respekt for mezuzáen)
d) kjem saman med andre nykristne på jødiske heilagdagar.
Straffa var gjerne inndraging av eigedom, fengsel eller henretting på bålet.
Inkvisisjonen var på sitt verste i Spania og Portugal på 1500- og 1600-talet.
jad
peikestokk for bruk under lesing frå toráen
// «Jad» tyder ‘hand’ på hebraisk,
og jáden er oftast forma som ei peikande hand
[Andre skrivemåtar: jad, jat]
Synonym: puntero.
jahrzeitיאָרצייטjid.
årsdagen for når nokon i den nære familien døydde
// Etymologi: fortysking av jiddisch jórtsait
[Synonym: anos, años, anyos, naḥalá]
jahrzeitlichtיאָרצייט־ליכטhebr.
lys som ein tenner på årsdagen
for når nokon i den nære familien døydde
// Etymologi: fortysking av jiddisch jórtsaitlicht
[Synonym: nér nesjamá]
jødem
(pljødar)
יְהוּדִיhebr.1) den som er fødd av jødisk mor, og
2) den som har konvertert til jødedommen
[— og i følgje nokre retningar av jødedommen:
3) den som er fødd av jødisk far]
jødedomm
jødisk religion
// Jødedommen blir kjenneteikna ved desse grunnleggande idéane: 1) éin udeleleg Gud 2) Toráen som vart gjeven til Bené Jisraél
gjennom Moses (Mosjè) på Sinai 3) det jødiske folket er utvalt
til å forvalte og leva etter Toráen 4) håpet om ein messiansk periode
når alle jødar greier å leva etter Toráen.
Ut frå denne definisjonen
kan vi rekne desse religiøse retningane som jødedom:
Samaritansk religion, karaisme og rabbanittisk jødedom.
Det som skil rabbanittisk jødedom frå dei to andre retningane
er idéen om den munnlege Toráen: 5) Den munnlege Toráen i fortid, notid og framtid
vart gitt til Moses på Sinai saman med den skriftlege Toráen
og kjem bl.a. til uttrykk i Talmúd.
>> Artikkel
kaddísjקַדִּישׁaram. 1) (generelt:) Bøn som begynner med
Jitgaddál vejitkaddásj...
og minner om Guds storheit og heilagdom.
Blir bruka i fleire utgåver
i løpet av synagogeritualet.
// Kaddísj blir berre sagt om ein har
minján.
2) (spesielt:) Ei utgåve av kaddísj
som blir sagt fram utan melodi
av nære slektningar
dei første 11 månadene etter at nokon dør,
og deretter ved kvar naḥalá (años, jahrzeit
— årsdagen for dagen dei døydde).
// å seie kaddísj
kal nidréכָּל נִדְרֵיaram.1) tekst som begynnar med orda "Kal nidré veesaré vaḥaramé"
og som blir sungen under kveldsgudstenesta på
jóm kippúr 2) kveldsgudstenesta på jóm kippúr
karaisme
retning av jødedommen som ikkje anerkjenner
Talmúd
som autoritativ
karaittm
(pl-ar)
tilhengar av karaismen
[Synonym: karéar]
ketubbá
(plketubbót)
כְּתֻבָּה, כְּתוּבָּהhebr.
jødisk vigselsattest
// Den klassiske ketubbáen er skriven på araméisk
og inneheld identifikasjon av brudeparet,
ei stadfesting av at brudlaupet har funne stad
og ei stadfesting av brudgommen sine plikter overfor brura.
Ketubbáen skal underteiknast av minst to uavhengige vitne
(dei bør ikkje vera i slekt med brura, brudgommen eller kvarandre),
og han blir lesen opp som ein del av bryllupsseremonien.
I konservativ jødedom er det vanleg å ha med ein klausul
om at eventuelle rettsspørsmål skal takast opp med ein
bet dín (rabbinsk domstol).
I egalitære typar jødedom er det òg vanleg
at ketubbáen inneheld ei stadfesting av gjensidige plikter mellom brudeparet.
kiddúsjm.קִדּוּשׁhebr. 1) velsigning av vin (og helst òg brød)
i synagogen eller heime på sjabbát eller heilagdag;
2) fellesmåltid med 1) etter gudsteneste i synagogen
kippá
(plkippót)
כִּפָּה, כִּיפָּהhebr.
kalott — lite, rundt hovudplagg som blir bruka av menn (og i liberal jødedom
ofte kvinner) i synagogen og ved jødiske rituale
kislévכִּסְלֵוhebr.
3. månaden i det jødiske året
kitnijjótקִטְנִיּוֹתhebr.1) belgfrukter
2) belgfrukter og ris
Etter vanleg sefardisk tradisjon kan ein eta dette under pèsaḥ,
så lenge ein er sikker på at dei ikkje er blanda med kornvarer;
etter vanleg asjkenazisk tradisjon
skal ein ikkje bruke kitnijjót (inkludert ris) under pèsaḥ
på grunn av faren for samanblanding med ḥaméṣ
kohén
(plkohaním)
כֹּהֵןhebr.
etterkommar på rein farsside etter prestane i det gamle Israel
// I Trondheim blir kohén gjerne uttala «køyen» i tråd med litauisk jiddisch.
kohén gadól
øvsteprest (BM yppersteprest)
kol-isjá
kvinnestemme
// I ortodoks jødedom er det eit vanleg syn
at menn lett vil late seg distrahere eller pirre av ein kvinnestemme,
og at kvinner derfor ikkje bør hørast når det blir bede.
Dette er hovudgrunnen til den sterke motstanden mot kvinnelege rabbinarar
innanfor ortodoks jødedom.
Debatten kring dette temaet er både intrikat og intens,
og foreløpig vil eg nøye meg med å vise til eit par kjelder:
«Voice of a woman - Kol Isha"
og «
I’d like to teach the World to sing... —
Kol Isha Part II"
ved Aaron Ross.
[kol-nidre], [kol-nidrei]
כָּל־נִדְרֵיaram.
asjkenazisk form av > Kál nidré
kvinnerpl
«Kva rolle spelar kvinner i jødedommen?» og
«Kva er jødedommen sitt forhold til likestilling?"
Sjå
meḥiṣṣá,
kol-isjá,
egalitær.
«Kva for rituelle krav stiller ein til kvinner i jødedommen?"
Sjå
táhorát hammisjpaḥá.
ladino1) strengt ordrett omsetjing til mellomalderspansk av rituelle tekster
2) (i nyare språkbruk:) djudezmo —
jødisk-spansk språk bruka av sefardiske jødar i Middelhavsområdet
levirat-ekteskapn
Når ein mann dør så at kona hans blir enkje
og dei ikkje hadde born saman,
seier Toráen at
broren åt den døde mannen er pliktig
å gifte seg med enkja i broren sitt namn,
slik at ho kan få born og føre slekta til broren hans vidare.
[Synonym: jibbúm]
limpieza de sangre(spansk)
«blodets reinskap»
// Limpieza de sangre (spansk) eller limpeza de sangue (portugisisk)
var ei rasistisk ideologisk forestilling i Spania og Portugal frå
1500-talet og utover som gikk ut på at etterkommarar av jødar
som vart konverterte til kristendommen ikkje hadde «reint blod» og derfor
var kronisk mistenkjeleg. Dette vart etter kvart på fleire og fleire
stader i Spania bruka som grunngjeving til å nekte personar av jødisk
herkomst tilgang til universiteta, til militæret og til mange andre
institusjonar og yrke. Den som ville synge i kyrkjekor i Córdoba
måtte avlegge eid på at han ikkje hadde noko jødisk
eller maurisk blod, og måtte dessutan oppgi namna på foreldra
og besteforeldra og kor dei var fødde, slik at «rasereinskapen"
kunne etterprøvast.
(Sachar 1994, s. 173 f.)
[Andre skrivemåtar: limpeza de sangue (portugisisk)]
lulábלוּלָבhebr.
palmeblad som er fletta saman med myrt og ein kvist av piletre
// Luláb og etróg
(ein sitrusfrukt som liknar på sitron) utgjer til saman
dei fire planteslaga ein brukar i det spesielle ritualet på
hosjaŋná rabbá.
Má nisjtanná
(- hallàila hazzé mikkól hallélót)מָה נִשְׁתַּנָּה, מַה־נִּשְׁתַנָּהhebr.
«Kor (denne natta) skil seg ut (frå alle andre netter!)"
Slik begynnar dei 4 spørsmåla
som den yngste deltakaren (eller alle i kor)
framfører under séderen
på første og andre kvelden av pèsaḥ.
Sefardisk versjon:
Kor denne natta skil seg ut frå alle andre netter!
(1) For alle [andre] netter dyppar vi ikkje (grønsakene) ein einaste gong;
og denne natta to gonger.
(2) For alle [andre] netter et vi
ḥaméṣ eller
maṣṣá;
og denne natta et vi berre maṣṣá.
(3) For alle [andre] netter et vi kva grønsaker som helst,
denne natta [berre] «marór» [bitre urtar].
(4) For alle [andre] netter et vi og drikk vi sitjande eller lenande;
denne natta lenar vi oss alle.
màŋarív (asjk.)
מַֽעֲרִיבhebr.
kveldsbønn i synagogen eller heime
Jfr. sefardisk ŋarbít.
maftírmמַפְטִירhebr.
siste 3 versa av vekas avsnitt av Mosebøkene —
Maftíren og haftaráen
// Når asjkenaziske gutar står Bar Miṣvá,
les dei gjerne maftíren og haftaráen på første sjabbát etter
den dagen dei fyller 13 år etter den jødiske kalenderen.
magén Davídמָגֵן דָוִדhebr.
davidsstjerne
maḥazórמַחְזוֹר, מַֽחֲזוֹרhebr.
bønnebok for spesielle helgedagar
(som f.eks. rósj hasjaná, sukkót, sjabuŋót)
[Andre skrivemåtar: mahhzor, mahzor, machazor, machzor]
malayalam
[uttale: malajarlam]
dravidisk språk i slekt med tamil
// Malayalam er det tradisjonelle språket
blant jødar frå Cochin i Kerala (det sørvestlege India).
marāṭhī
मराठी
indo-iransk språk i slekt med hindi og urdu
// Marathi er det tradisjonelle språket
blant bené Israel i India.
marrano
(pl-s)
tvangskonvertert jøde eller etterkommar av tvangskonvertert jøde
som held på jødiske skikkar i det skjulte
masdjid
(blant bené Israel i India:)
synagoge
[Etymologi: frå arabisk masġid [uttale: masdjíd]]
Masjíaḥמָשִֽׁיחַhebr.
Messias
// Ein av hovudforskjellane mellom jødedom og kristendom
er at Messias-idéen er relativt lite vektlagt i jødedommen
om ein samanliknar med kristendommen.
Og ein tenkjer gjerne meir på ein framtidig «messiansk tidsalder»
med velstand og fred enn på ein personleg Messias.
I den grad ein ser for seg ein personleg Messias,
så er det tydeleg slått fast
at det vil dreie seg om eit menneske av kjøtt og blod.
Den jødiske monoteismen opnar ikkje for nokon deling av den Evige i separate personar.
[Andre skrivemåtar: Mesjiach, Messias, Moshiach]
maṣṣá
(plmaṣṣót)
מַצָּהhebr.
usyra brød, flatbrød [SE: tunnbröd utan jäst el. bakpulver]
[Andre skrivemåtar: massá, matza, matzah, matzo, matzoh, matse, matze, mazza]
// For å vera kasjér for pèsaḥ
må maṣṣót vera baka av mjøl av eit av dei fem slaga
kveite (SE: vete; DK: hvede), bygg, toradsbygg, einkorn eller spelt (dinkelkorn);
mjølet må vera fritt for fukt eller fuktskade, ein skal berre tilsette vatn og evt. salt,
og det må ta mindre enn 18 minutt frå mjølet blir blanda med vatn
til steikinga av maṣṣáen er i gang
maṣṣá sjemurá
(plmaṣṣót sjemurót)
מַצָּה שְׁמוּרָהhebr.
maṣṣá der ingrediensane er spesielt overvåka
allereie frå haustinga av
med intensjon om å oppfylle bodet om maṣṣá
[Andre skrivemåtar: shmure-matse (jid.)]
// Under séderen (påskemåltidet)
skal ein bruke maṣṣót sjemurót.
màjim aḥaronímמַֽיִם אַֽחֲרוֹנִיםhebr.
(hovudsakleg sefardisk:)
rituell vasking av fingertuppane etter måltidet
føre ein seier birkàt hammazón
meḥiṣṣáמְחִצָּה, מְחִיצָּהhebr.1) gjerde
2) fysisk skilje mellom kvinner og menn i ein (vanlegvis ortodoks) synagoge
megillá
(plmegillót)
מְגִלָּה, מְגִילָּהhebr.
namn på kvar av dei fem bøkene
Høgsongen,
Rut,
Klagesongen,
Forkynnaren og
Ester.
Megillàt Estér
Esters bok
// Megillàt Estér (Esters bok) blir lesen på purím.
meŋílמְעִילhebr.
torakappe, tekstil som blir bruka for å «kle på»
ein torárull.
menoráמְנוֹרָהhebr. 1) sjuarma lysestake
// Menoráen er eit viktig symbol i jødedommen,
men merk at ein ikkje tenner lys i ein menorá
etter normal jødisk tradisjon:
Den sjuarma lysestaken var til bruk i Tempelet,
og etter Talmúd
skal ein ikkje bruke han i nokon annan samanheng
2) sjå ḥanukkijjá
mezuzá
(plmezuzót)
מְזוּזָה, מְזֻזָהhebr.
kapsel på høgre dørkarm (sett utanfrå)
som inneheld eit handskrive pergament med 5Mos 6:4-9 og 5Mos 11:13-21
>> Artikkel
[Interessante linkar: The World of the Mezuzah
(Ed. by Rabbi Zev Kahn, Chicago Community Kollel) MezuzahDoctor Home Page
mikvé
(plmikvót, mikvaót)
מִקְוֶה, מִקְוֶוה, מִקְוָה, מִקְוָוהhebr.
rituelt bad
// Mikvéen blir bruka:
a) av kvinner sju dagar etter at menstruasjonen er over
som siste del av prosessen tahará b) av kvinner føre dei giftar seg
c) av alle som konverterer til jødedommen,
som siste del av konverteringa;
d) ofte, men ikkje alltid, av menn føre dei giftar seg;
e) nokre gonger av menn og/eller kvinner føre sjabbát
minḥáמִנְחָהhebr.
ettermiddagsbønn
minḥá gedoláמִנְחָה גְדוֹלָהhebr.
30 minutt etter midtpunktet på dagen;
tidlegaste tid for minḥá
Definisjon:
a) 30 vanlege minutt
b) 30 relative minutt
c) 30 strenge relative minutt
minḥá ketannáמִנְחָה קְטַנָּהhebr.
9,5 relativ time etter at dagen begynte —
basert på tidspunktet da ettermiddagsofferet vart hatt inn i Tempelet
Definisjon:
a) Magén Abrahám:
9,5 relative timar etter ŋalót hasjaḥar
b) GR"A: 9,5 relative timar etter soloppgang)
pelág haminḥá midt mellom minḥá ketaná og slutten av dagen
// Etter ein del rabbinarar kan ein frå pelág haminḥá begynne
sjabbát eller tenne ḥanukká-lysa.
minjánm; plminjaním)
מִנְיָןhebr.
ei mengd på minimum 10 teljande personar
som trengst for å halde ei fullstendig gudsteneste
Definisjon:
1) (tradisjonell jødedom:)
minimum 10 mannlege jødar over 13 år
2) (liberal jødedom:)
minimum 10 jødiske menn over 13 år og/eller kvinner over 12 år
[Andre skrivemåtar: minyan, minjen (jid.), minyen (jid.)]
Misjnáמִשְׁנָהhebr.
6-bandsverk med totalt 63 traktatar
som inneheld ei nedskrift av rabbinske tradisjonar og diskusjonar
fram til verket vart nedskrive og redigert av Jehudá HanNasí
kring år 200 av den moderne tidsrekninga.
Saman med Gemará i éin av sine to variantar
(Talmúd Bablí eller
Talmúd Jerusjalmí)
utgjer M. Talmúd.
>> Artikkel
miṣvá
(plmiṣvót)
מִצְוָה, מִצְוָוהhebr.
bod; oppfylling av bod, god gjerning
mjølkf
// Mjølk og kjøtt skal etter rabbinsk halakhá
ikkje etast i same måltid.
Hovudkjelder for dette forbudet:
"Kok ikkje kjeet i mjølka av mora"
(2Mos 23:19; 2Mos 34:26; 5Mos 14:21);
"Alt kjøtt er forbode å koke i mjølk anna enn det av fisk"
(Misjná Ḥullín 103b)
Jødiske grupper som ikkje følgjer dette er:
a) dei etiopiske jødane, Beta Israel (Falasha)
b)karaittiske jødar (karaim) —
karaittane tillet kjøt av fugl og mjølk i same måltid,
ettersom det ikkje er nokon risiko for å koke fuglar i mjølka
frå mora deira. (Fuglar har ikkje mjølk...)
Ŋ (som NG-lyden i tung
eller som den raspande halslyden først i det arabiske ordet ‘Arabiyya)
ŋalénuעָלֵֽינוּhebr.
ein bønn som blir sagt mot slutten av gudstenesta
// ŋalénu har fått namnet sitt
etter første ordet i bønnen, hebr.
עָלֵֽינוּ
(på oss):
עָלֵֽינוּ לְשַׁבֵּֽחַ לָאדוֹן הַכֹּל
«Det ligg på oss å prise Herren over alle ting»
// ŋalénu vart skriven av Rab (d. 247)
og har vore ein del av den jødiske liturgien
meir eller mindre samanhengande sidan den tid.
Men 28. august 1703 vart ŋalénu forbode
av sensuren i Brandenburg i Tyskland
fordi nokre kristne leiarar meinte
at sitatet frå Jesaja 43:20 var eit åtak mot kristendommen.
Etterkvart forsvann ŋalénu heilt frå den asjkenaziske sidduren
for lang tid framover...
[Andre skrivemåtar:
aleinu, aleynu, alaynu, oleinu, oleynu, olaynu.]
ŋalijjáעֲלִיָּהhebr.
// å ha ŋalijjá
å bli kalt opp på
tēbáen
(bimaen)
for å lesa velsigningane over
Torá-
og Haftará-lesinga
[Andre skrivemåtar: alia, aliá, alijá, aliah, aliya.]
ŋalót hasjaḥarעָלוֹת הַשַּׁחַרhebr.
augneblinken fargen frå sollyset viser seg
ved horisonten i aust (begynnelsen av perioden av
safék (tvil) mellom natt og dag)
// Definisjon:
a) Rambam: 72 ekvivalente minutt føre soloppgang
b) Andre risjoním: 90 ekvivalente minutt føre
soloppgang
ŋamidáעֲמִידָהhebr.
ei rekke av velsigningar
(sjemoné ŋesré
(18 (men i praksis 19)) på kvardagar,
sjèbaŋ
(7) på sjabbát)
som lesast ståande og stille
av kvar enkelt person i synagogen under gudstenesta
// Etymologi:
av hebraisk ŋamad = ‘stå’}
ŋibrítעִבְרִיתhebr.
hebraisk
// Ein seier ofte at ein studerer (eller les) ŋibrít
når ein studerer moderne israelsk hebraisk
[Var.: ibrit, ivrit, ivrith, ivris]
ŋolám habbáעוֹלָם הַבָּאhebr.
den kommande verda
[Andre skrivemåtar: ŋolám habá]
ŋorláעָרְלָה, עוֹרְלָהhebr.1. forhud på mannleg kjønnsorgan;
jf. berít milá2. (overført tyding:) «umomskore» tre —
namn på ein traktat av Talmúd
som handlar om unge tre.
oiinterjeksjon
(asjkenazisk:) oi
[Etymologi: jiddisch oi]
omskjeringf
fjerning av forhuda på det mannlege kjønnsorganet
// Omskjering, eller berít milá,
skjer normalt når guten er 8 dagar gammal.
Ein omskjer òg:
a) gutar og menn som konverterer til jødedommen, og
b) gutar og menn som er jødiske frå før
men som ikkje har vorte omskorne før og ønskjer at det blir gjort.
Omskjering av jenter/kvinner er ikkje vanleg og er strengt forbode
etter jødisk religion.
[Synonym: berít milá]
párasjá el. perasjá
(plparásjijjót)
פָּֽרָשָׁה, פְּרָשָׁהhebr.1) vekeavsnitt av Toráen
2) (spansk-portug. sefardisk:)
sjudel av vekeavsnittet — toráavsnitt for ein ŋalijjá
[Andre skrivemåtar:
parasah,
perasah,
parsja (asjk.),
parshe (asjk.)]
parókhetפָּרֽוֹכֶתhebr.
forheng på utsida (vanleg) eller innsida (spansk-portugisisk (vesteuropéisk sefardisk)
av døra til hékhál
(arón hakkódesj,
toráskåpet i synagogen)
parveadj
som ikkje inneheld verken kjøttprodukt eller mjølkeprodukt
[Passover]
(utt. paasouver el.
pæss-)
(engelsk:) pèsaḥ, jødisk påske
pát Jisraélפַּת יִשְׂרָאֵלhebr.
bakarvarer som er blitt laga under jødisk overoppsyn
[Andre skrivemåtar:
pat Yisrael,
pat Israel,
pas Yisroel (asjk.),
pas Jisroel (asjk.)]
pèsaḥפֶּֽסַחhebr.
jødisk påske
aḥarón sjel pèsaḥ
siste dagen av pèsaḥ
pèsaḥ sjéní
«den andre påska"
// Den som ikkje kunne feire pèsaḥ på rett tid
kan feire pèsaḥ éin månad seinare i staden.
I dag feirer nokre jødar pèsaḥ sjéní
med å eta ein liten bit maṣṣá
på 15. ijjár.
Les meir...
den portugisiske nasjon
eldre dansk-norsk term for sefardisk jøde
// Etter dansk-norske lovar og forskrifter føre 1814
hadde «Jøder af den Portugisiske Nation» (sefardiske jødar)
varierande grad av innreiserett til eller burett i Danmark og Norge
(ofte måtte dei ha leidebrev)
posék
(plposekím)
פּוֹסֵקhebr.
rabbinar som sett fram pesakím
(rabbinske dekret)
[prest]
m
// Prestar tilsvarande dei i kristendommen finst ikkje i jødedommen.
Jfr. rabbi
og kohén
purímפּוּרִיםhebr.
Jødisk høgtid til minne om
da Estér og Mordekháj greide å hindre at jødane i Persia vart drepne;
purím blir feira i månaden adár —
det vil seie februar el. mars.
rabbanittisk jødedom
den hovudgreina av jødedommen
som anerkjenner Talmúd som autoritativ
// R. inkluderer mesta all notidig jødedom,
bl.a. sefardisk, mizraḥisk og asjkenazisk jødedom
i sine variantar,
men ikkje karaisme og samaritansk religion.
rabbim
rabbinar
// Rabbinaren er i utgangspunktet lærar.
rabbinskadj
av opphav eller tradisjon frå rabbinarar
rosjרֹאשׁhebr.
hovud; leiar, den første
rosj ḥódesj
fullmånedag, første dagen i ein jødisk månad
rosj hasjaná
jødisk nyår —
ved nymåne tidleg på hausten; jødisk dato: 1.(-2.) tisjré
[Andre skrivemåtar:
rosaná (sp.-port.),
rosasaná (sp.-port.),
rosheshóne (jid.),
roscheschone (jid.)
rosj jesjibaרֹאשׁ יְשִׁיבָהhebr.
(asjk.:) leiar for ein jesjibá
(eit talmúdakademi)
[Synonym: rector]
schächtinggj. tysk frå jiddisch
slakting etter jødisk rituale
[Synonym: sjeḥitá]
séderסֵֽדֶרhebr.
(m, plsedarím)
1) orden, rituale
2) rituelt måltid
på første og evt. andre kvelden av pèsaḥ —
under denne séderen les ein frå Haggadáen
under eit måltid som er spesielt tilpassa for dette,
både gjennom
A) måten ein sitt på,
B) måten bordet er dekt opp på, og
C) matrettane ein viser fram, smakar på eller et.
3) rituelt måltid på andre høgtider enn pèsaḥ —
slik som tú bisjbát,
rósj hasjaná o.l.
séderfatn
fat som inneheld dei symbolske matrettane som blir bruka under séderen
på pèsaḥ.
I sefardisk tradisjon er det vanleg at dei tre usyra brøda
(maṣṣót) ligg på séderfatet.
I asjkenazisk tradisjon har ein stort sett eit eige fat eller ei «lomme"
for dei tre usyra brøda utanom eller under sjølve séderfatet.
Gå til Haggadáen
og les meir om séderfatet der.
séderkorgf
korg med same funksjon som sederfatet —
blir bruka blant nokre sefardiske grupper
Sefarádסְפָרָדhebr.
det jødiske Spania og Portugal
sefardí
(plsefardím)
sefardisk jøde
sefardiskadj1) av tradisjon frå mellomalderens jødiske Spania og Portugal
2) (moderne språkbruk:) av alle andre jødiske tradisjonar enn den asjkenaziske
sefardisk jøde
Dei fleste sefardiske jødane flykta frå Spania og Portugal
etter fleire massakrar og tvangskonverteringar utover høgmellomalderen,
og i 1492 (Spania) og 1497 (Portugal)
vart alle jødar som ikkje ville late seg døpe,
utviste frå den iberiske halvøya.
Fleirtalet busette seg andre stader kring Middelhavet —
særleg i Nord-Afrika og i det Osmanske (Ottomanske) riket.
Språket deira er tradisjonelt djudezmo eller ladino.
Dei som vart att i Spania etter 1492 og Portugal etter 1497
vart tvangskonverterte til kristendommen.
Mange av desse såkalla nykristne
(portugisisk novos cristãos;
spansk nuevos cristianos)
var såkalla marrános (hebraisk anusím),
som heldt på den jødiske tradisjonen heime,
med fare for å bli henretta om dei vart oppdaga av
inkvisisjonen.
Ein del av desse kom til Nord-Europa
frå midten av 1400-talet og framover —
først til Belgia og Nederland, deretter til Nord-Tyskland og England.
Språket deira er tradisjonelt spansk eller portugisisk.
Til Danmark og Norge kom det eit mindre tal sefardiske jødar
utover 1600- og 1700-talet,
hovudsakleg frå Nord-Tyskland og Nederland.
>> Artikkel
séfer
(plsefarím)
סֵֽפֶרhebr.
bokrull; religiøs bok
séfer torá
(plsifré torá)
sjå
torárull
sefirá
(plsefirót)
סְפִירָהhebr.
guddommeleg aspekt —
etter kabbalá finst det 10 sefirót
sjaŋatnézשַֽׁעֲטְנֵזhebr.
blanding av ull og lin
// Etter halakhá skal ein ikkje blande ull og lin i klesplagg.
[Andre skrivemåtar: shatnez, shatnes.]
Linkar:
Doctor knows if items pass Torah law on mixing of wool and linen
(by Stefanie L. Pearson, Jewish News of Greater Phoenix)
sjabbátשַׁבָּתhebr.
sabbat — fredag ved solnedgang til laurdag etter solnedgang
Sjabbát sjalómשַׁבָּת שָׁלוֹםhebr.
God sabbat!
// Tradisjonell helsing på sabbaten.
«Sjabbát sjalóm» tyder eigentleg «fredeleg sabbat».
[Andre skrivemåtar: Sanbat salam (Falasha)]
Synonym: Gut shabbes (jid.).
kenisàt sjabbátכְּנִיסַת שַׁבָּתhebr.
sabbatens inngang
// Etter loven om toséfet sjabbát (å legge til sabbaten),
skal ein begynne sabbaten og heilagdagane litt før solnedgang.
Det finst mange ulike variantar,
og den vanlegaste er 18 vanlege minutt føre solnedgang.
Mange stader reknar ein med fleire minutt — f.eks. 21, 30 eller 40.
móṣaé sjabbátמֽוֹצָאֵי שַׁבָּתhebr.
sabbatens utgang; etter sabbatens utgang
ṣét sjabbát
sabbaten sluttar
Definisjon etter halakhá:
1) sefardím: 30 relative minutt etter solnedgang.
2) 3 stjerner
2a: 3 småe stjerner (solsentret 8,5 grader under horisonten)
2b: 3 mellomstore stjerner (solsentret 7,05 grader under horisonten)
3) Rabbénu Tam: 72 minutt etter solnedgang
3a: strenge relative minutt
3b: relative minutt
3c: vanlege minutt
3d: solsentret 16,1 grader under horisonten
toséfet sjabbátתּוֹסֶֽפֶת שַׁבָּתhebr.
loven om tillegg til sabbaten
// Etter toséfet sjabbát skal ein begynne sabbaten og heilagdagane
litt før solnedgang og avslutte dei seinare enn solnedgang
sjalómשָׁלוֹםhebr.
tyder eigentleg ‘fred’, og blir bruka som helsing.
«Fred vere med dykk» heiter
Sjalóm ŋalēkhèm" på hebraisk,
og svarar til arabisk Assalām ‘alaykum.
sjeḥitáשְׁחִיטָהhebr.
slakting etter jødisk rituale
[Synonym: schächting.]
sukkótסֻכּוֹת, סוּכּוֹתhebr.
lauvhyttefesten
>> Artikkel
synagogem eller f
jødisk religiøst lokale
// Synagoge svarar grovt sett til kyrkje og bedehus i kristendommen
og til moské i islam.
Synonym:
bét kenéset,
esnoga (sp.-port.),
shul (hovudsakleg asjk.),
tempel (liberal j.)
[syndefallet]
Syndefallet er ei kristen forestilling.
I jødedommen blir mennesket normalt rekna
som tilbøyeleg til både godt og ondt,
og utan nedarva synd.
tàhará el. táhoráטַֽהֲרָה, טָֽהֳרָהhebr.
venteperiode på 7 dagar etter at menstruasjonen er over
som blir avslutta med at kvinna går i
mikvé —
sjå under
táhoràt hammisjpaḥá
táhoràt hammisjpaḥáטָֽהֳרַת הַמִּשְׁפָּחָהhebr.
loven om «familiereinheit»
// Etter táhoràt hammisjpaḥá
kan ikkje ektepar ha nokon type intim omgang
når kvinna er niddá
(rituelt urein på grunn av menstruasjon eller fødsel).
Etter menstruasjonen,
som vanlegvis blir rekna til den første dagen
ho ikkje ser blod, men uansett minst 5 dagar,
skal ho gå gjennom tàhará —
ein venteperiode på 7 dagar
som blir avslutta med at ho går i mikvé.
(Etter fødsel er det andre tidsintervall.)
Etter at kvinna har gått gjennom tahará
er ho tahór (rituelt rein),
og ekteparet kan ha intim omgang att.
tahóradjטָהוֹרhebr.1)
(om menneske:) rituelt rein etter
táhoràt hammisjpaḥá 2)
(om dyr:) av rituelt rein type
// «Tahór» blir bruka
om dyr som er rekna som reine etter moseloven;
for å vera kasjér
må kjøttet komma frå eit dyr som er tahór,
og i tillegg må det bli slakta og handsama
etter jødisk rituale
tallét
(pl tallētót)
טַלֵּיתhebr.
bønesjal
// Jødiske bønesjal er firkanta tøystykke
vovne av ull, bomull, silke eller kunststoff
med frynser langs to av sidene
og snorer (ṣiṣít)
i dei fire hjørna,
oftast òg med innvevde mørkare striper i tøyet;
blir bruka under gudstenester på dagtid
av menn over 13 år —
i nokre synagogar blir talléten berre bruka av gifte menn.
[Andre skrivemåtar: tallít (mod. hebr.), talles (jid.), tallis (jid.)]
>> Artikkel
Talmúd תַּלְמוּדhebr.1)= Gemará —
den delen av Talmúd som vart til
etter Misjná 2)Misjná +
Gemará Talmúd Bablí
Den babylonske Talmúd Talmúd Jerusjalmí
Den palestinske Talmúd
>> Artikkel
tammúzתַּמּוּזhebr.
10. månaden i det jødiske året
Tanákhתנ״ךhebr.
den jødiske Bibelen, den hebraiske Bibelen
// Tanákh svarar grovt sett til
«Det gamle testamentet» i den kristne Bibelen.
Namnet Tanákh kjem av
TN"K,
forkorting for
Torá (Mosebøkene) —
Nebiím (Profetane) —
Ketobím (Skriftene)
[Andre skrivemåtar: Tenákh, T’nakh.]
>> Artikkel
tēbáטֵיבָה, טֵבָהhebr.
(sefardisk:)
plattform enten
a) midt i synagogen,
b) fremst (moderne asjkenazisk) eller
c) attast (sefardisk)
der ein les Torá og Haftará.
[Andre skrivemåtar: tévá, tébá, tebá, teba, teva, teiva;
synonym:
bimá (asjk.),
almemar (asjk.),
balemmer (asjk.)]
tēbétטֵבֵטhebr.
4. månaden i det jødiske året
[Andre skrivemåtar: tévét]
tebiláטְבִילָהhebr.
rituell reinsing av person eller gjenstand
gjennom fullstendig neddykking i ein
mikvé
tefillínplתְּפִלִּין, תְּפִילִּיןhebr.
bønereimer
// Tefillín består av to boksar
som inneheld Sjemàŋ
og nokre andre avsnitt frå Toráen
og som tradisjonelt blir bruka av jødiske menn
over på over 13 år i morgongudstenesta på kvardagar;
den eine boksen blir festa i panna
med ei lærreim som blir knyta i nakken,
den andre blir festa med ei lærreim på venstre arm
>> Artikkel
tehillá
(pltehillím)
תְּהִלִּים, תְּהִילִּיםhebr.
lovsong, salme
tempel1)
sentralt tempel i Jerusalem: Det første templet,
Det andre templet 2)
(i liberal jødedom:)
= synagoge
tik
(pltikím)
תִּיקhebr.
sylinder av tre eller metall som
torárullen
(bokrullen med Mosebøkene)
blir oppbevart inni —
Tiken kan vera delt i to halvdeler eller, som på bildet til høgre, i tre deler.
Delene er hengsla saman og torárullen er rulla opp på to tynne stenger.
Om tiken er tredelt, er det òg ein sylinder i midtdelen.
Når ein les frå ein tik opnar ein han slik vi ser på bildet til høgre,
og ein let han stå loddrett mens ein les.
Tikím blir bruka blant mizraḥiske (orientalske) jødar og samaritanarar
og er òg vanleg blant sefardiske jødar i Midtausten og i Nord-Afrika.
Sefardiske jødar i Vest-Europa og asjkenaziske jødar brukar oftast kapper i staden —
sjå torádekke.
Tisjŋá beábתִּשְׁעָה בְּאָבhebr.
9. ab
// Den niande ab er i den jødiske kalenderen ein fastedag
til minne om at både det første og det andre Tempelet i Jerusalem vart øydelagde på denne dagen.
I år 1492 av den moderne tidsrekninga var 9. ab på torsdag 2. august.
Denne dagen og dagen etter vart det spanske kongeparet Fernando og Isabel
sitt dekret av 31. mars 1492 sett ut i livet, og alle attverande jødar i Spania måtte flykte, late seg døpe eller døy.
På same tid la Cristobal Colón (Christopher Colombus) ut frå hamna i Palos de la Frontéra
med sine tre karavellar for å finne land vestom havet...
>> Artikkel
tisjréתִּשְׁרֵי, תִּשְׁרִיhebr.
1. månaden i det jødiske året
Toráתּוֹרָהhebr.m1) Mosebøkene
2) den jødiske religiøse læra
Torádekken
kappe som torárullen blir oppbevart inni —
Det finst 3 hovudtypar av torádekke: 1. eit forstykke og eit bakstykke
som blir haldne saman av band oppe og påsidene.
Denne typen var tidlegare mykje bruka blant austeuropéiske
asjkenaziske jødar — f.eks. i Tsjekkia.
Denne typen torádekke er stort sett gått ut av bruk
og erstatta med type 2. 2.
Ei sylindrisk og relativt trong tekstilhylse
med ei innkledd plate av f.eks. tre på toppen
med to hol i som stengene (ŋaṣé haḥajjím)
går gjennom.
Dette var den vanlege tysk-asjkenaziske typen
og har i dag spreidd seg
så stort sett alle asjkenaziske synagogar
har denne typen toradekke. 3.
Ei vid og drapert utgåve av type 2,
oftast utført i fine tekstilar
med rysjer, silke og metalltrådinnslag.
Dette er den vanlege vesteuropéiske
sefardiske typen. Andre typar:
sjå tik Torarullm
handskriven pergamentrull
(eller, blant orientalske jødar, lêrrull)
som inneheld Toráen (Mosebøkene) på hebraisk
// Synonym: séfer torá
Séfer torá
(plsifré torá)
sjå torárull
tosèfet sjabbát
loven om tillegg til sabbaten —
sjå artikkel under
sjabbát
ṣét hakkokhabímצֵאת הַכּֽוֹכָבִיםhebr.
stjernemørke —
sluttpunktet for perioden bén hasjemasjót
Nokre sjitot:
a) Baŋal Hattanjá: 24 ekvivalente minutt etter sjekiŋá hannirít.
Avhengig av tolkinga av sjekiŋá hannirít,
24 eller 26 ekvivalente minutt etter solnedgang
b) Rabbénu Tam: 72 eller 90 ekvivalente minutt etter solnedgang.
ḥanukká
חֲנוּכָּה, חֲנֻכָּה
hebr.
1) lysfest
i åtte døgn kring nymåne i desember
(jødisk dato: frå
25. kislév —
blir feira til minne om makkabéar-opprøret
for 2150 år sidan,
da templet vart frigjort frå grekarane
maṣṣá
(pl maṣṣót)
megillá
(pl megillót)
Torá
Torarull
m
handskriven pergamentrull
(eller, blant orientalske jødar, lêrrull)
som inneheld Toráen (Mosebøkene) på hebraisk
// Synonym: séfer torá
