Haggadá šel pèsaḥ
✡
הַגָּדָה שֶׁל פֶּֽסַח
ved Olve Utne
Med tida skal dette bli ein fullstendig haggadá — håpar eg...
Denne nett-haggadáen følgjer stort sett sefardisk skikk.
Når heile haggadáen er ferdig i sefardisk utgåve
(med hovudvekt på spansk-portugisisk tradisjon frå nordvest-Europa),
kjem eg truleg til å legge til fleire tilvisingar til aškenaziske skikkar.
Keŋará eller sàl ✡
קְעָרָה
אוֹ
סַל
(Séderfat eller séderkorg)
Det finst tre ulike hovudskikkar for korleis ein set opp séderfatet eller séderfata:
Den vanlegaste sefardiske skikken er å samle alle symbolske matrettene
på eitt fat eller i éi korg.
Dei som gjer dette i vår tid følgjer vanlegvis eit oppsett som vart tilrådd
av kabbalisten Jiṣ’ḥák Luria (ofte kalla ARI z"l) —
sjå nedanfor.
I den spansk-portugisiske tradisjonen i Vest-Europa og Amerika
er det vanleg å ha tre fat — eitt for maṣṣót,
eitt for lammebeinet og det grilla egget
og eitt for alle grønsakene og ḥaróseten.
Dei aller fleste aškenazím følgjer tradisjonen etter Maharil og Shulḥán ŋarúkh.
Dei har vanlegvis to fat — eitt for flatbrøda og eitt for kjøtbeinet, det grilla egget og grønsakene,
og dei har normalt ikkje separat ḥazèret,
men brukar marór til begge funksjonane.
Det nøyaktige oppsettet av hovudfatet varierer mellom ulike aškenaziske tradisjonar.
Det spanske og portugisiske oppsettet
Det kabbalistiske sefardiske oppsettet
På bildet ser vi det mest vanlege sefardiske oppsettet —
basert på tradisjonen etter Ari z"l
(Rabbi Yits’ḥak Luria (Isaac Luria), 1534–72).
Etter Ari z"l skal dei 6 objekta
(når ein altså ser bort frå brøda)
plasserast i to trekantar:
1:béṣá/zeróaŋ/marór, og
2:karpás/ḥaróset/ḥazèret.
NAMN
OBJEKT
SYMBOL/HANDLING
SEFIRÁ
10
maṣṣá šemurá øvst
usyra brød
כתר
kéter krone
9
maṣṣá šemurá mellom
usyra brød
Blir brote i to. Den største biten, afikómen,
blir lagt til sides for å eta aller sist.
בינה
biná forståing
8
maṣṣá šemurá nedst
usyra brød
Denne maṣṣáen blir bruka til «korékh»:
ein tek ein bit så stor som ein oliven,
tek ḥazèret så mykje som ein oliven,
dyppar dei i ḥaróset og et.
חכמה
ḥokhmá visdom
7
bétsá
grilla egg
Symboliserer jødedommens fødsel.
גבורה
geburá dømmekraft
6
zeróaŋ
grilla kjøttbein
Symboliserer lamma israelittane ofra rett føre utgangen av Egypt.
Dette beinet blir ikkje ete.
חסד
ḥésed godheit
5
marór
bitter urt 1 salatblad el. pepparrot
Symboliserer det bitre livet i Egypt.
תפארת
tif’èret skjønnheit
4
karpás
ikkje-bitter urt selleri el. persille
Nokre seier karpás symboliserer det arme kosthaldet
israelittane hadde i Egypt.
הוד
hód glory
3
ḥaróset
hakka frukt/krydder/vin
Symboliserer mørtelen israelittane brukte som slavar i Egypt.
נצה
netsá triumf
2
ḥazèret
bitter urt 2: salatblad el. pepparrot
Blir eten saman med ḥaróset
mellom to småe bitar med maṣṣá.
Ein kan bruke vanleg salat (Lactuca sativa).
יסוד
yesód fundamentet
1
keŋará
SEDERFATET
I sefardisk tradisjon er oftast sederfatet stort,
og ein har maṣṣót i lag med dei andre symbolske matslaga.
Sederfatet symboliserer malkhút, eller Verda.
מלכות
malkhút kongedømme
Det aškenaziske oppsettet
Ei moderne legende: Appelsina på sederfatet
Ein nyare tradisjon er å ha ei appelsin på sederfatet:
Legenda seier at forskaren Susannah Heschel
ein gong på 1980-talet heldt eit foredrag ein stad i Florida,
der ho gikk inn for at kvinner burde delta fullt ut
i jødiske gudstenester og rituale.
Rett etter foredraget reiste ein mann i salen seg i sinne og erklærte:
“Kvinner har like mykje på
bimáen å gjera
som ei appelsin på sederfatet.”
Og frå da av har appelsina på sederfatet
vorte eit fast innslag i fleire og fleire heimar...
(Kjelde:
www.jewishlouisville.org)
Men dette er ikkje riktig, etter kva Susannah Heschel sjølv seier;
skikken er eldre, og har sitt opphav i radikal feminisme
og solidaritet med lesbiske kvinner på slutten av 1970-talet.
Seinare har denne assosiasjonen vorte tona ned.
Sjå meir om dette på
Alternative Jewish Ritual Toolkits.
Vi gjer klart til séderen
I Israel held ein séder berre på første kvelden av pèsaḥ.
Utanom Israel (f.eks. Norge, Nederland, USA, Australia, Marokko osv.)
held ein séder både første og andre kvelden av pèsaḥ —
det vil seie på desse kveldane:
2002: 27.–28. mars
2003: 16.–17. april
2004: 5.–6. april
2005: 23.–24. april
2006: 12.–13. april
2007: 2.–3. april
2008: 19.–20. april
2009: 8.–9. april
2010: 29.–30. mars
2011: 18.–19. april
2012: 6.–7. april
2013: 25.–26. mars
2014: 14.–15. april
2015: 3.–4. april
2016: 22.–23. april
2017: 10.–11. april
2018: 30.–31. mars
2019: 19.–20. april
2020: 8.–9. april
2021: 27.–28. mars
2022: 15.–16. april
2023: 5.–6. april
2024: 22.–23. april
2025: 12.–13. april
2026: 1.–2. april
2027: 21.–22. april
2028: 10.–11. april
2029: 30.–31. mars
2030: 17.–18. april
2031: 7.–8. april
2032: 26.–27. mars
2033: 13.–14. april
2034: 3.–4. april
2035: 23.–24. april
2036: 11.–12. april
2037: 30.–31. mars
2038: 19.–20. april
2039: 8.–9. april
Hugseliste for kva vi treng til séderen
Maṣṣót. Minst tre heile maṣṣót.
Vin/druesaft: Det må vera nok
kashér vin eller druesaft til at alle får fire glass.
Zeróaŋ: Eit grilla kjøttbein
med så mykje kjøtt på
som volumet av ein oliven.
Om ein ikkje får tak i kashér kjøtt,
eller om ein ikkje et kjøtt,
kan ein bruke grilla oliven (blant sefardím)
eller raudbeter (blant aškenazím) i staden.
Béṣá: Eit koka og grilla egg.
Marór/ḥazèret: Til bitre urtar
brukar vi helst salatblad med bitter bismak.
Aškenazím brukar gjerne heil eller raspa pepparrot i staden.
Hharóset: Råvarer: eple, rosiner, mandlar
(el. solsikkefrø og tørka aprikos ved mandelallergi),
kanel og vin. Finhakk alt og bland godt.
Karpas: Ein treng ein ikkje-bitter grønsak,
som f.eks. selleri eller persille.
Nokre, særleg aškenazím, brukar potet.
Eddik: Ein treng eddik (eller vatn tilsett salt) til dypping.
Middag: Sefardím kan servere lam.
Aškenazím brukar tradisjonelt ikkje lam,
men derimot ofte høns og/eller storfekjøtt.
Vegetarisk går òg bra.
Annan drikke: Brus, juice eller vatn til drikke
i tillegg til dei fire begra.
(Øl, som er ein gjæra korndrikk,
er sjølvsagt utelukka.)
Korleis dekkjer vi bordet?
Vi brukar helst ein fin duk, gjerne kvit, på bordet.
Midt på bordet, men slik at leiaren
for sédermåltidet når lett i det,
sett vi séderfatet (eller -fata),
med innhald som beskrive tidlegare.
I tillegg treng ein ei skål med eddik i nærheita,
slik at ein kan dyppe karpás.
Ein stor kopp eller ei lita mugge,
eit fat og ein handduk til vasking av hender under séderen.
Ein serviett eller liknande for å ha afikómenen i.
Dei som har tradisjon for Elias beger,
sett eit beger som skal fyllast seinare midt på bordet.
Leiaren må ha ein haggadá.
Kvar person treng i tillegg:
Ein tallerken og bestikk;
eit beger til vinen (gjerne eit fint tinn- eller sølvstaup);
eit glass til annan drikke (vin, juice, brus, vatn);
eit tefat (skål) til å dryppe vin på
når ein reknar opp landeplagene;
og helst òg ein haggadá.
I tillegg treng ein sjølvsagt serviettar
og det ein elles måtte trenge
for sjølve middagen.
