Hassafon > Musikk >

Jødisk musikk - ei innføring

 


Oversynsartikkel laga for undervisning i musikkorientering
ved Fagerlia vg, HH/HE/SH, Ålesund 1998

Copyright Olve Utne 1998/2001. Utskrift og nedlasting til normal privat bruk er tillate, likeleis sitat i normalt omfang, så lenge kjelda er oppgjeva. Om du planlegg meir omfattande kopiering, sitat eller bruk i undervisning, kontakt meg på e-post eller telefon.

Innhald

Jødiske og israelittiske grupper
   Samaritanarane
   Sefardiske jødar
   Aškenaziske jødar
   Andre jødiske grupper
   Kvar finst det jødar i dag?
Religiøs musikk
   Samaritansk musikk
   Jødisk musikk i mellomalderen
   Synagogesong (resitasjon og ḥazzanuth)
Verdsleg musikk
   Sefardiske songar
   Jiddische songar
   Klezmer-musikk

Jødiske og israelittiske grupper

Samaritanarane

Det samaritanske alfabetet.Samaritanarane er etterkommarar av israelittane i det nordlege riket (Israel), og jødane er etterkommarane av israelittane i det sørlege riket (Judea). Sjå Religionsboka, øvst på s. 92. I vår tid er det berre nokre få hundre samaritanarar att -- dei fleste bur på Vestbreidda eller i nærheita av Tel-Aviv. I vår samanheng er samaritanarane interessante fordi dei etter brotet med judéarane (de seinare jødane) heldt hardt på sin gamle religiøse kultur. Samaritanarane har Mosebøkene som sine heilage bøker. I motsetnad til jødar og kristne, anerkjenner dei ikkje resten av den hebraiske bibelen (Det gamle testamentet).

Bibliografi

«Samaria», i Store norske leksikon, b. 12, s. 21.
«Samaritaner», i Store norske leksikon, b. 12, s. 21.

Sefardiske jødar

Sefardiske jødar stammar frå Spania (hebraisk «Sefarad») og Portugal. Etter at jødane vart utdrivne frå Spania (1492) og Portugal (1497), busette sefardiske jødar seg i Italia, på Balkan, i Nord-Afrika, Midtausten og deler av Vest-Europa. Språket deira er ladino, ein variant av spansk med hebraiske innslag. Sjå Religionsboka, s. 111.

Aškenaziske jødar

Aškenaziske jødar stammar frå området kring Rhinen. Namnet kjem frå det gamle hebraiske namnet på Tyskland: Aškenáz. Dei aškenaziske jødane spreidde seg utover store deler av Aust-Europa i løpet av mellomalderen, og i nyare tid har mange busett seg i Vest-Europa, Amerika og Israel — ofte på grunn av pogromar (overfall på jødiske landsbyar) eller anna undertrykking. Dei aškenaziske jødane har sidan mellomalderen brukt språket jiddisch, ein variant av tysk med sterke hebraiske og austeuropéiske innslag. Dei fleste norske jødane er aškenazím. Sjå Religionsboka, s. 111 og Spor i tid. Verden etter 1850, s. 45f.
Ei spesialgruppe av aškenaziske jødar er ḥasidím. Sjå Religionsboka, s. 112f.

Bibliografi

«jødeforfølgelser» i Store norske leksikon, b. 7, s. 702-704.
Øystein Wiingaard-Wolf: Ingen kan forklare ordet fred
Oskar Mendelsohn: Jødenes historie i Norge I-II

Andre jødiske grupper

Orientalske jødar er eit fellesnamn for jødar frå Afrika, Midtausten og Asia som ikkje har sefardisk eller aškenazisk bakgrunn. Slike grupper finst m.a. i Marokko, Syria, Yemen, Etiopia (Beta Esrael, falasha-jødar) og India (bene Israel). Elles finst ei jødisk gruppe, karaittane, som ikkje anerkjenner Talmúd.

Kvar finst det jødar i dag?

Dei fleste jødane bur i dag i Nord-Amerika eller Israel, men det finst jødar i dei fleste landa i verda. I Noreg er det i dag ca 1300 jødar.

Religiøs musikk

Samaritansk musikk

Samaritansk musikk er bygd på resitasjon med melodiomfang på ein ters, av og til utvida med nokre få tonar eller variert med ein glissando til høgre tonar (za‘aq). Nokre gonger blir organum brukt, gjerne parallelle kvarter, men også andre intervall. Til og med tritonus eller store septimar kan bli brukte. Hovuddelen av den samaritanske musikken består av resitasjon av Mosebøkene (på hebraisk), og i tillegg finst ein del religiøse dikt (på araméisk). Instrument blir stort sett ikkje brukt i samaritansk religiøs musikk. Den verdslege samaritanske musikken er stort sett lik den øvrige musikken i Midtausten.

1. Mosebok 1, vers 1-15 (kassett 1: A1)

Song: A. Zedaqa, frå Jaffa i Israel.
Transkripsjon av teksten (innleiingssetninga utelaten):
 
[...]
Baršite bara Eluwem ite šamim witi 'ares.
Wares hejata te'u wiwe'u.
Wašeki ‘elifani tu
     'ru Eluwem emrefati ‘elifa[---]ni 'emim
Wija'umer Eluwem 'ja'i or uwja'i or.
Wijere Eluwem ite or kitov
Wujebdel Eluwem ben e'o[---]r ubin eoshek.
Wjuqre Eluwem laor jom ulosheke qo[---]
     lilei we
Wujjai'e 'erev uja'i veqer ijoma ehed.
[Ejmen]


Tonaliteten kretsar kring 2-3 sentrale tonar med nokre utsving. Legg merke til at nokre tonar er utan vibrato, andre har mykje vibrato. Om tonen har vibrato eller ikkje er bestemt av kva for tonal funksjon tonen har. Nokre gonger bryt songen ut frå dei sentrale notane med eit sprang eller ein glissando oppover. Dette utbrotet blir kalla za‘aq. Kvar line i teksten, slik han er oppsett her, begynnar kring sentraltonen (utan vibrato) og sluttar med undersekunden (med vibrato). Nokre gonger blir undersekunden sungen utan vibrato. Dette er ein måte å modulere på: Undersekunden blir omgjort til sentraltone. Deretter går melodien ned til den nye undersekunden, før det blir modulert tilbake att. Legg merke til den spesielle klangfargen. Songen er svært nasal og rik på overtonar.

«Song of the angels» -- utdrag (kassett 1: A2)

Kor frå shavuot-feiringa (pinsefeiringa) på fjellet Gerizím (det heilage fjellet for samaritanarane).
       Typisk eksempel på resitasjon. Teksten blir resitert hovudsakleg på to tonar i cirka sekundavstand. Vi høyrer ein del eksempel på za‘aq (glissandoutbrot). Periodevis blir det sunge i organum. Særleg tydeleg er ein stemme som syng melodien på underkvarten eit stykke uti songen. Truleg er den samaritanske organum-songen restar etter ein eldre polyfon tradisjon som ligg til grunn for mykje av den tidlige fleirstemmigheita i gregoriansk song. Under denne seremonien kneler samaritanarane eller løftar torarullane mot himmelen. I tillegg til at vi hører eksempel på parallell organum, er det ein annan polyfon teknikk her: Folkemengda er delt i to halvpartar. Når den eine halvparten er halvferdig med 1. verset, begynnar 2. halvpart på 2. verset. Første gruppa hoppar over 2. verset og går vidare med vers 3 osv. Denne spesielle kanonteknikken blir brukt for at ritualet, som har fått ei større tekstmengd sidan det vart etablert for 2-3000 år sidan, skal kunna gjerast ferdig på rett tid. Dette er typisk for mange kulturar: Ritualet blir rekna å verke inn på kosmos, og tidsaspektet blir svært viktig.

Bibliografi

«Samaritan music», i New Grove, b. 16, s. 446.

Diskografi

Jødisk musikk i mellomalderen

I år 180 påviste Clemens av Alexandria tonalitetstypen tropos spondeiakos:

*** Bilde ***

*** Felles opphav jødisk og kristen musikk, jfr norsk folkemusikk

Bibliografi

Diskografi

Synagogesong (resitasjon og ḥazzanúth)

Synagogearkitektur

Om synagogen, sjå Religionsboka, s. 102f. Det kan nemnast at synagogen aldri er krossforma, fordi krossen er eit spesifikt kristent symbol.
 

Liturgi

Toraen (Mosebøkene) utgjer kjernen i jødisk liturgi. Sjå Religionsboka, s. 102. Toralesinga går føre seg på hebraisk, og ein resiterer teksten med ein slags talesong. Som hjelp til resitasjonen blir det brukt eit system av aksentar (sjå eks. 1 nedst på s. 30 i artikkelen «Jødisk musikk» i Cappelens musikkleksikon). Desse aksentane blir ikkje brukte i torarullen, berre i trykte bøker. Andre bøner blir sunge av ein ḥazzán (kantor, forsongar) eller sunge / resitert av meinigheita.

Sefardisk synagogesong

Dei søreuropéiske jødane har sine eigne karakteristiske musikktradisjonar meir eller mindre like dei nord- og austeuropéiske. Vi skal ikkje komma inn på dei her.
 
Kjelde: Jisocher Fater: Jidishe muzik un ire problemen. Tel-Aviv 1985.
Eksempel på utskriving av melodivendingar frå toraresitasjon. Notane lesast frå høgre mot venstre; taktstrekane skil mellom eksempla. Kvar takt viser korleis éin aksent i teksten kan syngast. Notert av humanisten Johannes Reuchlin i 1518.

Aškenazisk synagogesong

Shema Jisrâ'êl (kassett 1: A3)

Song: Marcel Loránd & Alexander Kovács (solistar) / Trio Loránd (Budapest).
       Dette er eit relativt typisk eksempel på tradisjonell aškenazisk ḥazzanúth (synagogesong). Chazzanen syng med ein god del ornament, tonaliteten er moll. Det er ein del borduntonar og sporadisk harmonisering. Dette kan ha vore vanleg i mellomalderen. Utover 1800-talet vart det meir og meir vanleg. Teksten begynnar med «Shema Jisrâ'êl, Adônâj Elôhênu, Adônâj echâd..» (Høyr, Israel! Herren er vår Gud, Herren er éin. (Frå den jødiske truvedkjenninga, sjå Religionsboka, s. 102.) Etter dette kjem ein tekst brukt i samband med høge heilagdagar. Frå slutten av 1700-talet kom det ei rørsle som arbeidde for å gjera jødisk kultur meir «européisk». Ein del av konsekvensen av dette var at ein begynte å skrive synagogemusikk farga av kunstmusikken i samtida. Sjølv om instrumentalmusikk tradisjonelt er forbode på sabbaten og i synagogen, vart det installert orgel i nokre synagogar, og ḥazzanúth med orkesterakkompagnement vart vanleg på konsertar.

Tikanto shabbos (kassett 1: A4)

Song: Mordechai Hershman (f. Chernichov 1888, d. USA 1940); ukjent orkester. Opptak frå etter 1925. Hershman var lyrisk tenor. Han song ḥazzanúth (jødisk religiøs song) og jiddische songar.
       Tikanto shabbos er henta frå musaf (ekstragudstenesta) på sabbaten. Tonaliteten her er harmonisk moll. Vi høyrer at tonalitet og songstil ligg relativt nært européisk kunstmusikk -- særleg italiensk bel canto. Den rike ornamentikken avslører at dette er austeuropéisk jødisk musikk. Akkompagnementet er her orkester. Dette viser at det er eit konsertopptak: Instrument bør etter vanleg jødisk oppfatting ikkje brukast på sabbaten, og aškenazisk-ortodoks jødisk tradisjon seier dessutan at instrument ikkje bør brukast i synagogen. Slike konsertar eller konsertopptak var ganske vanlege på kontinentet og i USA føre 2. verdskrigen. Ein kan trygt seie at ḥazzánen (songaren) var ein av heltane i det jødiske samfunnet føre krigen.

Bibliografi

Diskografi

Verdsleg musikk

Tonalitet

Dei vanlegaste skalatypane i jiddisch musikk og klezmer-musikk er:
  1. dur
  2. moll (rein, harmonisk el. melodisk)
  3. frygisk med durters (ahâvâ rabbâ)
  4. dorisk med forstørra kvart (mishebérach) -- blir ofte kalla den ḥasidiske skalaen)
  5. miksolydisk (Adônâj mâlâkh)

Sefardiske songar

Sefardiske songar skal vi ikkje ta for oss her. Kort kan nemnast at ladino er hovudspråket i tradisjonen, og at sefardiske jødar var blant dei aller første til å bruke enderim.

Jiddische songar

Hovudspråket for dei fleste aškenaziske jødane var jiddisch langt innpå 1900-talet. No er jiddisch mindre brukt.
       Jiddische songar hadde si blomstringstid ca 1850-1950. Da staten Israel vart oppretta, gikk interessa over til israelsk / hebraisk popmusikk. Men frå 1970-åra har interessa for jiddisch musikk teke seg opp att. Ein del jiddische songar har vorte kjende langt utover sin eigen kulturkrets; det kan nemnast melodiar som Tumbalalaika og Donna donna.
       Blant artistar i nyare tid kan nemnast Ben Zimet (Nederland) og Karsten Trojke (Berlin). I Norge er den mest kjende artisten Bente Kahan frå Oslo. Mordechaj Gebirtig frå Kazimierz, det jødiske kvarteret av Kraków (Polen) er ein av dei mest kjende diktarane / komponistane. Han kunne ikkje notar (han var eigentleg snekkar) og spela ikkje noko instrument (bortsett frå piano med éin finger). Melodiane leita han seg fram til på pianoet og lærte dei vidare til andre. Likevel er han blant dei få som har greidd å skrive musikk som vart til folkemusikk allereie i hans eigen levetid. Blant songane hans kan nemnast ei perle som Jankele og den opprivande Undzer shtetl brennt. I 1942 vart han skoten av nazistane i Kraków-ghettoen.

Meheteineste maine (kassett 1: A5)

Leonie Waldmann-Eliad (sopran), med Orkestret ved det Jødiske teatret i Bukuresti (dirigent: Chajim Schwartzmann.
       Tonaliteten her er ahâvâ rabbâ (frygisk+durters)

Az der rebbe zingt (kassett 1: A6)

Song: Ben Zimet
 
1 Az der rebbe zingt,
zingen alle chasidim.		 Når rabbien syng
syng alle chasidim
2 Az der rebbe tantst,
tantsn alle chasidim.		 når rabbien dansar
dansar alle chasidim
3 Az der rebbe trinkt,
shlingen alle chasidim.		 når rabbien drikk
sjanglar alle chasidim
4 Obber az der rebbe vaint,
oj, vaint er gants alain.		 Men når rabbien græt,
oi, græt han heilt åleine.

Jankele (Mordechaj Gebirtig) (kassett 1: A7)

Song: Ben Zimet.
 
Jiddisch, transkribert: Ordrett omsetjing:
1 Shlóf-zhe mir shoin, Jankele, main sheiner,
Di eigelech, di shvartsinke, mach tsü
% A jingele, vós hot shoin ale tseindlech
% Müz nóch di mamme zingen ai-lju-lju?		 Sov no, vesle Jakob, min skjønne,
Lat att dei små, svarte augo,
% ein smågut som har fått alle tennene
% må mora enno synge bånsullar åt?
2 A jingele, vós hot shoin alle tseindlech,
ün vett mit mazzl bald in cheider gein,
% ün lérnen vett er chümmesh ün gemóre,
% zol vainen venn di mamme vigt im ain?		 Ei smågut som har fått alle tennene,
og skal snart begynne på skulen,
% og han kjem til å lære tora og talmud,
% skal skrike når mora voggar han i sømn?
3 A jingele, vós lérnen vett gemóre,
ot shteit der tatte, kvellt ün hért zich tsü,
% a jingele, vós vakst a talmed-chóchem,
% lozt gantse necht der mammen nisht tserü?		 Ein smågut som skal lære talmud,
der står faren, svulmar av stoltheit og høyrer på,
% ein smågut som veks opp til å bli skriftlærd
% let ikkje mora i ro heile natta?
4 Nu, shlóf-zhe mir, main klügger chósn-bócher,
dervail ligstü in viggele bai mir.
% S’vett kostn nóch fil mi ün mammes trérn
% bizvannen s’vett a mentsh arous fün dir.		 Nå, sov du no, min kloke brudgom,
enno ligg du i vogga hos meg.
% Det kostar mykje slit og mammas tårer
% før det blir eit menneske av deg.

Undzer shtetl brennt (Mordechaj Gebirtig) (kassett 1: A8)

Song: Bente Kahan; Dariusz Świnoga (akkordion). Arrangement: Dariusz Świnoga.
       Denne songen skreiv Gebirtig etter pogromen i Przytyk (uttale omtrent som «Psjyttyk») i 1938. I 2. verdskrigen vart denne songen mykje bruka blant kjempande jødar i ghettoane.

Bibliografi

Diskografi

Klezmer-musikk

Klezmer er termen for jødisk instrumentalmusikar i jiddisch. Ordet kjem frå hebraisk kelé-zèmer som bokstavrett omsett tyder song-reiskap (!) Fleirtalsforma er klezmórim. Klezmer-musikken har henta inspirasjon frå synagogesongen, frå jiddische songar og frå musikken til nabofolkegrupper. Klezmer-musikken var opphavleg mest brukt i Litauen, Polen, Kviterussland, Ukraina, Moldova, Romania, Ungarn og Slovakia. Seinare tok utvandrarar med seg musikken til Amerika, der han kom til å utvikle seg nye vegar etter møtet med amerikansk kultur og musikk. Det gikk med klezmer-musikken som det gikk med dei jiddische songane. Dei vart fortrengte av annan musikk frå 1950-talet. Men på 1970-talet og jakta på eigne røter var det mange som begynte å spela klezmer-musikk att. Blant hovudsentra for klezmer-musikk i dag er USA, Tyskland og Israel.
 

Besetning

I ei lita klezmer-gruppe (klezmer-kapelje) er det gjerne to til fire klezmórim, og førstefiolinisten er oftast leiar. I store grupper på slutten av 1800-talet kunne ein t.d. ha denne besetninga: Elles var det ikkje uvanleg å ha med hakkebrett eller piano.
       Seinare, særleg i USA, førte møtet med vestleg populærmusikk til ein syntese der element frå klezmer, dixieland (gladjazz) og foxtrot (og seinare swing) smelta saman. Ein tok inn fleire messinginstrument, bl.a. tuba, og improvisasjon / koring vart mykje brukt. Dave Tarras og Benny Goodman er eksempel på musikarar som opererte ein del på kvar si side i dette grenselandet.
 
Kjelde: Jisocher Fater: Jidishe muzik un ire problemen. Tel-Aviv 1985.
Klezmórim-kapelje i en austeuropéisk shtétl (landsby) -- andre halvdel av 1800-talet.

Når vart klezmer-musikken bruka?

Klezmer-kapella i Aust-Europa spela gjerne i bryllaup. Å ha klezmer-musikk i bryllaupa var rekna som så viktig at når musikk var forbode (t.d. om nokon i kongehuset var døde), flytta ein gjerne bryllaupet langt av garde for å kunna ha klezmórim i bryllaupet! I samband med høgtider var klezmer-musikk mindre brukt. Under mange av dei jødiske høgtidene er instrumentalmusikk utelukka. Men i samband med ḥanukká (lysfest i desember) og purím (i februar / mars) vart klezmer-musikken brukt. Klezmer-musikk og andre lokale musikkformer gikk ofte over i kvarandre; særleg sigøynermusikken låg gjerne nært, men òg musikk frå den lokale bondekulturen og kunstmusikk vart spela av klezmer-kapella.

Skalatypar

Skalatypane er stort sett dei same som i vokalmusikken.

Dansar og musikkformer

Av dei mange musikktypane kan vi her trekke ut desse:

  1. nigg’n (eller niggún) er ein melodi som ikkje blir dansa til.
  2. doina: Sjå under sigøynermusikk.
  3. hora eller zhok er ein langsam, 3-delt dans med vekt på 1. og 3. slaget. Melodien har ofte mange forsiringar.
  4. freilech er ein livleg runddans i moderat til rask firetakt. Takta er rask 4-takt med etterslag på 8-delane samtidig med 3+3+2 8-delstakt. I varianten bulgar kjem triolar i melodistemmen på toppen av det heile.

Sadigurer-chósid  (kassett 1: B1)

Spela av Joseph Moskowitz (hakkebrett) og Max Yussim (piano). Opptak frå New York, den 27. mars 1916.
I form er denne melodien ein freilech: 4-takt, eit tempo på ca 120 slag i minuttet og ein del 3+3+2-synkoperingar.
Skalaen er ahavâ rabâ (frygisk med durters).

Doina og Hora  (kassett 1: B2)

Jacob Hoffman (xylofon); med Kandel's Orchestra. Opptak frå New York, 25. januar 1923.
       Innleiinga er ein doina. Fri takt. Skala: dorisk med forstørra kvart (mishebérach). Andre delen er ein hora. Han er typisk med si litt haltande tretakt med tung einar og trear. Skalaen er ahâvâ rabbâ.

Heiser Bulgar  (kassett 1: B3)

Naftule Brandwein (klarinett) med ensemble.
       4-takt med 3+3+2-synkopar som mottakt. Dermed høyrer at det kan vera ein freilach. Men dei stadige triolane i melodien avslører at det er varianten bulgar.
Skalatypen varierer mykje, men er mest orientert mot dorisk med forstørra kvart (mishebérach) og frygisk med durters (ahâvâ rabbâ). Typisk for klezmer-stilen på klarinett er tygginga på tonen, stadig vridde tonar (glissando opp eller ned), lys klangfarge og mange trillar, forslag og andre ornament.

Bullvess (trad. ; tillegg av Benny Bell) (kassett 1: B4)

Song: Karsten Troyke; Hermann Anders (trombone, lead), Günter Bartel (e-bass/vok.); Rainer Gäbler (saksofon); Martin Fonfara (slagverk)
***

Bibliografi

Diskografi

Til toppen

Skrivarstuå - Copyright 1998-2002 - Olve Utne
Oppdatert - 04.02.2001 - Updated